|
|
|
||||
|
||||
Şömiler kaynaklarda “ısınmak
ve yemek pişirmek için ateş yakılan, önü açık ocak” olarak tanımlanıyor. İlk
kez şömine Ortaçağ döneminde ev ve şatolarda, dumanı dışarıya atmak için
bacaların yapılmasıyla ortaya çıkmış. Ateşi beslemek için kullanılan şömine
ateşleri de 15. Yüzyıldan günümüze çok az değişikliğe uğramış, kömür kovaları
18. yüzyıl başında; yanan kıvılclmların odanın içine sıçramasını engelleyen
ateş perdesi 19. yüzyılda biçimlenmiş. Yüzyılımızın başına kadar değişik
sistemler kullanılan şöminelerde 1970 ‘li yıllarda yakıt giderlerinin artıp,
enerji tasarrufunun kaçınılmaz olması tasarımda başka gelişmeleri de
beraberinde getirmiş şöminelerin ağzını tam olarak kapatan cam paneller işte bu
zorunluluktan doğmuş. Bu aksesuarlar, ısının odaya yayılmasına izin verirken
odadaki ısınmış havanın şömine bacasından kaçmasınıda engelliyor.
Günümüzde artık en son
teknoloji ile tasarlanıp üretilen şömineler istenilen renk, ebat ve ısıtma
sisteminden kişiye özel olarak hazırlanıyor. Ülkemizde bu konuya yönelik hizmet
veren ithalatçı ve üretici firmalar gerek dünya markalarını evinize
getirmeleri; gerek kendi tarz garantili üretimleri ile şömine klasiğini sonsuza
dek yaşatmaya aday olduklarını gösteriyorlar.
(AD Tempo Art Decor Dergisi)
1.1. ŞÖMİNELERİN YAPIDAKİ YERİ
Ateş insan hayatında bütün
çağlar boyunca önemli bir yer tutmuştur. Bu tutku, modern yapılarda, ocaktan
geliştirilen şömine ile karşılanmak istenir. Şöminenin konumu, aileye ve
misafirlerine bir ateş çevresinde toplanma olanağı vermelidir. Şömine
çevresinde kanepe, sedir, koltuk, minder ve benzeri oturma eşyasının
konulmasına yeterli alan bulunmalıdır. Şömine ve oturma grubu, geçiş yolu
üzerinde olmalıdır.(Resim 1)
Şömineye yakın ve görüş
açısı içindeki kapılar oturanların huzurunu kaçırır. Oda veya salonun içe doğru
çıkıntılı duvarları şömine için uygun yerler değildir. Bu durumda oturma
grubunun düzenlenmesi sorun çıkarabilir ve salonun diğer bölümleri ile uyum
sağlamak güçleşir.
(AD Tempo Art Decor Dergisi)
1.2. ŞÖMİNENİN TASARIMI VE KONSTRÜKSİYONU
Bulunduğu duvar ile
şöminenin büyüklüğü yüzey ve hacim yönünden uyumlu olmalıdır. Biçimlendirme,
kaplama gereçleri, renkler ile salon duvarı, parke, halı ve mobilyalar birlikte
düşünülmelidir.
Tasarımda çoğunlukla
uygulanan bir şömine biçimi yoktur. Biçim gereç ve süsleme içmimar veya mimarın
anlayışına göre değişir. Ancak konstrüksiyonu yönünden uyulması zorunlu
kurallar vardır. Konstrüksiyonu teknik kurallara uymayan şömine tüter, iyi
yanmaz, çevresini kirletir, yangına neden olabilir, zehirlenme yapabilir.
Konutlardaki şöminelerin
çevresi ateşe dayanıklı özel yapı gereçleri ile kapanmalı ve yangına karşı
önlemler alınmalıdır. Konutları yangına karşı duyarlı bölümlerinde şömine
yapmak yanlıştır. Yere parke veya tahta gibi kolay yanabilen gereç kaplanmış
odalarda, şöminenin önü, 50 cm. genişliğinde yanmaz bir gereçle korunmalıdır.
Metal, taş veya mermer bir plaka bu amaçla kullanılabilir. (Resim 2) Koruyucu
plaka şöminenin iki yanından
20 ‘şer cm taşırılmalıdır.
Resim 3‘de bir şöminenin perspektif olarak kesiti ile kısımlarının adları ve
net görünüş resimleri verilmiştir.
1.3. ŞÖMİNE YAPIMINDA KULLANILAN GEREÇLER
Mimar veya içmimar
tarafından tasarlanan şömine oda veya salonun döşemesi yapılmadan
bitirilmelidir. Şöminenin dış kaplamasıda parke, marley, halı ve benzeri yer
kaplamasından önce tamamlanmalıdır.
Şöminenin dış kaplaması,
bölümün dekorasyona uygun bir gereçle kaplanır. Kaplama gereci aşağıda
sıralanan gereçlerden biri olabilir;
-
Parlatılmış,
cilalanmış mermer, - Pres tuğlası,
-
Parlatılmış
veya doğal taş, - Delikli pres tuğlası,
-
Düz
veya dekoratif alçı, - Renkli çini,
-
Düz
veya dekoratif sıva, - Desenli fayans,
-
Düz
veya dövme demir levha, - Düz veya dövme bakır,
-
Düz
veya dövme pirinç, - Klinker tipi tuğlalar
kullanılır.
Çini ve fayans gibi seramik
kaplama gereçleri hazır alınabilir veya özel desen ve renklerde yaptırılabilir.
Özel hazırlanmış seramik kaplama gereci kullanmak, şöminenin çok değişik
dekoratif görüntülerden yapılabilmesine olanak verir. Ocak bölümünün çevre
kenarlarını korumak ve görüntüyü zenginleştirmek için dövme demir, bakır, prinç
gibi metal çerçevelerinden veya köşebentlerden yararlanılabilir. Metal
koruyucunun kenarları düz veya süslemeli olabilir. Metal koruyucular doğal
renginde bırakılabilir, menevişlenebilir veya eloksal yaptırılır.
(İrfan Zorlu, İç Mimari ve
Dekorasyonda Konstrüksiyon, 1982)
1.4. ŞÖMİNENİN BÖLÜMLERİ
1.4.1
ŞÖMİNE AĞZI
Şömine ağzı kural olarak
yatay duran bir dikdörtgen biçiminde olmalıdır. Üst kenar eğmeçli, yani kemerli
ise ağız yüksekliği olarak, kemerin tepe noktası olmalıdır. (Resim 4).
Ön yüzü eğmeçli şöminelerde
ağız genişliği olarak kiriş boyu alınmalıdır. Büyük odalardave salonda ağız
yüksekliği, ağız genişliğinin 2/ 3’ü
kadar olur. Daha küçük odalarda bu oran 3/ 4’tür. Şömine ağız açıklığı,
oda büyüklüğü ile orantılıdır. Oda taban
alanı ile şömine ağız
açıklığı arasındaki oran 1/ 45 ile 1/ 65 arasında değişir. Şömine tasarımında
uyulması zorunlu diğer bir kural da, ağız açıklığı ile baca kesit alanı
arasındaki orandır. Şömine ağız açıklığı, baca gesit alanının 8 katından küçük,
13 katından büyük olmalıdır.
1.4.2. OCAK
Şöminenin ocak derinliği,
ağız yüksekliğinin 1/ 2’si ile 2/ 3’ü arasında değişmeli, daha fazla olmamalıdır.
Gereğinden derin ölçülendirilen ocak, şöminede ısı kaybına yol açar. (Resim
5.1):
Ocak tabanı altındaki hava
değişimi, ağaç döşemenin aşırı ısınmasını ve bir süre sonra kendiliğinden
tutuşmasını önler. Böyle durumlarda ocak önüne ayrıca 50 cm. eninde, yanmayan
gereşten bir plaka konulmalıdır.
Ocak tabanı, oda tabanından
(zeminden) biraz yüksekte olmalıdır. 3-10 cm’lik yükseklik şöminenin daha güzel
görünmesini sağlar. Ayrıca şöminenin kullanılması da daha rahat olur. Zeminle
aynı düzeydeki şömine çukurdakalmış izlenimini yaratır. Şöminenin önü biraz
çıkıntılı yani taşkın yapılmalıdır. Böylece küllerin kürekle alınması daha
kolay olur. (Resim 5.2).
Şöminenin tam yanması
vekolay temizlenmesi isteniyorsa, ocak tabanı ızgaralı ve kül kutulu
yapılmalıdır. Çekmece biçimindeki kül kutusu çekilerek boşaltılabilir. Kül
kutusunun önüne açılacak delikler, ocağın ızgara altından hava almasını sağlar
ve yanma kolaylaşır. (Resim 5.3).
1)
Ocak
tabanında yalıtım,
2)
Ocak
tabanı ve zemin ilişkisi,
3)
Izgaralı
ve kül kutulu ocak tabanı
Şöminede ocak bölümünün arka
ve yan duvarları da ateş tuğlası ve harcı ile örülmelidir. Tuğlalar örülürken
aralarında boşluk bırakılmamalıdır. Ateş tuğlası döşenen ocak içinin sıvanması
veya boyanması sakıncalıdır. Yüksek ısı yüzünden bozulan sıva veya boya kabarıp
dökülebilir.
Ocak arka duvarı, ağız
açıklığının 1/ 3 yüksekliğine kadar düşey örülür. (Resim 6). Bundan sonra öne
doğru eğik örülen duvardaki eğim 10-20 cm. arasında değişir. Odaya doğru eğimli
arka duvar, ısının odaya yayılmasını artırır ve oda daha iyi ısınır.
1.4.3. OCAK BOĞAZI VE DUMAN
Ocak arka duvarın önüne
doğru eğik örülmesi ocak üstünü daraltarak 10-20 cm. arasında değişebilen bir
boğaz yapar. Oluşturulan boğaz, ocakta çekişi kuvvetlendirir. Yanma sırasında
çıkan zararlı ve zehirleyici gazların bacaya geçişi hızlıdır. Böylece dengeli
bir çekiş ve iyi bir yanma sağlanır.
Ocak ağzına uygun ölçüde bir kapak konulmalıdır. Duman kapağı ile şöminede yanma hızı düzenlenebilir. Şömine yakılmadığı zaman baca ağzı kapatılarak odanın soğuması önlenir. Baca temizlenirken kurumların odaya dağılarak kirletmemesi için kapağın kapatılması faydalı olur. (Resim 7).
Duman kapağı, ocak ağzı üst kenarından yaklaşık 20 cm. yüksekliğe gelecek biçimde düzenlenmelidir. Daha aşağı konulursa ocağın üzerinde yeterli büyüklükte duman boşluğu kalmaz. Duman odaya yayılır. Duman kapağı, baca temizliği yapılırken sıkıntı yaratmamalıdır. Resim 7.2’de (a) ile gösterilen biçimdeki duman kapağının arkasına, baca temizliği sırasında kurum dolar. (b) biçimindeki duman kapağında belirtilen sakınca görülmez.(Resim 7.2).
Duman kapağı mil yardımı ile
döner biçimde de yapılabilir. Döner duman kapağı baca temizliği sırasında
zorluk çıkarmaz. (Resim 8.1). Değişik biçimdeki duman kapaklarında şu ortak
özellikler bulunmalıdır: Kapak ve çerçevesi çabuk paslanmayan bir metalden
yapılmalıdır. Dökme demir bu niteliktedir. Duman kapağı gerektiğinde
sökülebilecek, değiştirilebilecek bir konstrüksiyonda yapılmalı ve bacaya
bağlantısı da aynı niteliği sağlamalıdır.
Ocak arka duvarının,
yükseldikçe öne doğru eğik konumda örüldüğünü belirtmiştik. Eğik, ocak ağzı üst
kenarından 20 cm. yukarı kadar devam eder. Eğimin bitiminde 10-20 cm. arasında
değişik genişlikte olabilen, raf biçiminde bir düzlük oluşturulur. Bu
girintinin görevi, bacadan gelen soğuk havanın ocağa gelmesini engellemektedir.
Ocağa giren soğuk hava yanmayı engeller ve şöminenin tütmesine neden olur. Baca
çekişinin en kuvvetli olduğu bölge daralan baca boğazıdır. Duman kapağının
bulunduğu yerdir. Bacadan, yukarı gelen soğuk hava boğazdaki düz engele çarpar,
yukarı doğru yön değiştirir. Boğazdaki kuvvetli çekişe karişarak bacaya geri
döner. (Resim 8.2).
1.4.4. DUMAN ODASI
Ocağın üst bölümünde, boğaz
ve duman kapağından başlayarak baca deliğine kadar devam eden, pramit
biçimindeki boşluğa duman odası denir. Burası ocaktan bacaya geçişi sağlar.
Duman odası, dar kesit alanlı boğaza ve bacaya göre belirli büyüklükte bir
hacim oluşturur. Ocaktan çıkan duman ve bacadan gelen soğuk hava burada
depolanır. Duman odasının biçimi kurallara uymuyorsa veya gereğinden küçük ise
şömine tütebilir. Duman odasının yanları 45°-60° arasında değişen eğimle örülerek bacaya
bağlanır. Çekişin engellenmemesi için duvarların düzgün, pürüzsüz olması
gerekir. Bu özelliği sağlamak için, yeterli kalınlıkta demir saçtan, duman
odası biçiminde bir davlumbaz yaptırılır, şöminedeki yerine konulur. Çevre
tuğlaları örülerek duman odası hazırlanabilir. (Resim 8.3). Duman odasının baca
ile bağlantısını sağlayan üst deliği, kesit alanının ortasına gelmelidir.
Ocakla bacanın düzensiz bağlantısı, dengeli yanmayı engeller. Ocağın bir bölümü
iyi yanar, bir bölümü iyi yanmaz, şömine tütebilir. Duman odasının arka duvarı,
baca gibi düşey konumda örülür. Baca deliği ile duman odasının bağlantısındaki
uygunsuzluklar, girintili ve çıkıntılar yanmayı olumsuz yönde etkiler. Duman
odasının üstündeki bacanın en az 50 cm’lik bölümü tam düşey konumda olmalıdır.
Şömine ile bacnın yeri yüzünden eğik bağlantı yapmak zorunlu varsa, sapma 50
cm’lik düşey bacadan sonra başlamalıdır.(Resim 3).
Konumuzun şömine tasarımı
ve konstrüksiyonu kısmında belirli bir
şömine biçimi olmadığını, ancak konstrüksiyon yönünden uyulması zorunlu kurallar
bulunduğunu belirtmiştik. Aşağıdaki üst kesit perspektif resimlerde şöminelerin
yapıldığı yer, biçim ve konstrüksiyon yönünden değişik uygulama örnekleri
verilmiştir. (Resim 11).
Şöminelerin yanma ısılarının ancak %5- 10’undan faydalanıldığı için ekonomik değildirler.
Şöminenin kusursuz (odaya
duman vermeden, iyi çok ısı ve max. ısı yayımı) çalışması tüm ölçüler oranlı
olmalıdır.
Kaba bir kural olarak Baca
kesiti ³ 1/ 10 şömine aralığı arka
yüzey daima öne doğru eğik olmalı ve ön açıklığın en üst noktasından daha
yukarda son bulmalıdır. Düz arka duvar tıkanmayı ve odada dumanı ® 10 artırır, çekiş havası ve hava cereyanı
döşemede ve duvarlarda kesilir. ® 11, 12.
Ateş yanan yerle duman odası
arasındaki kısmın sürgüsü ³ 1/ 16 şömine açıklığı
olmalıdır ve tüm en boyunca uzanmalıdır. ® 9. Duman odasının yan
kenarı bacaya doğru 60° eğilimli olmalı ve iç
yüzeyleri dar olmalıdır.
Kül, şömine tabandaki, dökme demir bir sürgüyle kapatılmış kuyudan ® 9 bodrumdaki kül kutusuna dökülür. Şömineleri, ateşe dayanıklı malzeme ile yapmak ve şömine ağzının 50 cm’lik çevresini yanmaz döşeme kaplaması ile kaplanmalıdır. Açıktaki ahşap kısımlar (Amerika’da) şömine duvarından en az 5 cm uzakta olmalıdır. Lüzumlu temiz hava, normal olarak pencere ve kapı aralıklarından gelir, ama ateş yanan yere kanallarla taze hava vermek daha iyidir.
Bir mekanda şöminenin
serbest olarak durması ateşin 2,3 veya 4 taraftan açık olmasına bağlıdır. Böyle
şöminelerin boyutları diğer tek tarafı açık şöminelerden farklıdır.Yanma için
yeteri kadar hava teminine dikkat etmek gerekir.
2.
ŞÖMİNE YAPILIRKEN...
Açık sistem ya da biraz daha
emniyetli ve randımanlı bir ısıtma sağlayan kapalı sistem şömineleri yaptırmak
istiyorsanız, öncelikle kendinizi teknik bilgileri olmayan şöminecilerden
korumanız gerekiyor. Çünkü şömine yapılacak diye ayrılan mekanlar; bir süre
sonra, işlevlerini tam yerine getiremedikleri için çiçekliğe veya akvaryuma
dönüştürülüyor. Bu yüzden; şömine yaptırılırken firmanın deneyimlerine,
referanslarına ve şömine ile ilgili verdikleri garanti süresine dikkat edin.
Eğer şömine yerli üretim ise imalatçı firmanın eğitilmiş ve yetkilendirilmiş
elemanlarınca projelendirilip imal edilmiş olması gerekiyor. Yoksa şömine
yaptığınız mekanda yetkisiz kişilerce yapılmış içinde kontrolsüz ateşle başbaşa
kalırsınız. Bu da çok büyük bir risk demektir.
Yaptıracağınız şöminenin dış
giydirmelerinde zevkinize ve bütçenize göre farklı seçenekler bulabilirsiniz.
Şömine yaptıracağınız firmayı seçerken servis sonrası hizmetlerini, problem
çıktığında hangi merkezlere başvurabileceğinizi araştırmalısınız. Özellikle
şömine firmalarının güvenilirliği son derece önemli. Çünkü baca hesabı, yanma
hesabı, yanma haznesi, ağız kesiti hesabı iyi yapılmadan kurulan şömineler iyi
yanmaz, çekmez ve tüter.
Bir şöminenin en önemli
kısmı hiç kuşkusuz bacasıdır. Şömine kurdurmadan önce çeken iyi bir bacaya
sahip olmanız gerekir.
3. BACA BAKIMI
Baca çapının ağız kesitine
göre hesaplanması gerekiyor. Ağızdan girecek oksijen miktarı baca kesitini
karşılayamazsa, kurulan şömine hangi model olursa olsun tüter. Sürtünme
kayıplarını en az düzeye indirmek için bacanın iç yüzeyinin pürüzsüz ve düzgün
olmasına dikkat edilmelidir. Hiçbir yerden hava almadan, bacanın direkt şömine
davlumbaz çıkışına bağlanması gerekiyor, çünkü hava alan bacalar çekmez.
Bir bacaya yalnız tek şömine
bağlanmalı, şömine bacası dik çıkmalıdır. Şömine ile baca arasındaki
bağlantının sızdırmaz olması, çatlama yapmayacak şekilde sıvanmasıda dikkat
edilmesi gereken diğer bir konu. Baca boyu, iç şömine haznesi, ağız kesiti,
yalama duvarı eğimi, klape, davlumbaz, baca çıkış kesiti gibi teknik
ayrıntıların ısıtmacı, ocak ve baca mutlaka işinde uzman, makine mühendisleri
tarafından hesaplanması gerektiğinide unutmayın.
4.
ŞÖMİNE BAKIMININ İNCELİKLERİ
Kışa girmeden önce bacaların
bakımını ve temizliğini ihmal etmemek gerekir. Kuşların yuva yapmak için
kendilerine yer edindikleri bacalar, bu küçük işgalciler yüzünden bir sezon iyi
çekse bile ikinci sezon iyi çekmeyebilir. Baca temizliği için hizmet veren
firmaların sayısı azsa da, acil bir durum söz konusu olduğunda itfaiyeye de
haber verebilirsiniz.
·
Odunlu
şöminelerde altta fazla kül bıraktığında, istenilen kapasitede yanma
sağlayamazsınız. Odunların alttan hava almaları gerekir.
·
Şömine
kullanılan odalarda uzun yanma sonucunda oksijen azalması olacağı için şömine
söner. Şömine yaktığınız mekanı, pencereyi açarak zaman zaman
havalandırmalısınız.
·
Şömineniz
cam siperlikli ise camı iyice dayamadan hafif aralık bırakarakta
havalandırabilirsiniz.
·
Havandırma
sorunu, yeni teknoloji ürünü şöminelerde özel hava giriş sistemi ile çözülmüşse
de, eski tip şömine kullanıcıları bu konuya dikkat etmeliler.
·
Şöminelerin
genel kullanımında doğru yakıt seçimi yapılmışsa da göz ardı edilmemesi gereken
konulardan.
5.
ŞÖMİNE KULLANILIRKEN
Açık sistem şömineleri
yakarken ve kullanırken azami dikkat göstermek gerekir. Her an sıçrayacak bir
kıvılcım, geri dönülmesi olanıksız sonuçlar doğurabilir. Bu yüzden şömine
yakarken emniyet açısından önüne mutlaka cam ya da metal paravan koymalısınız.
Odunlu şömineler için, uzun ömürlü kor verdiği için, yavaş yandığı ve kıvılcım
sıçratmadığı için meşe ideal bir seçim.
Şöminede yakacağınız odun;
döküm ya da masif demirden ızgara üzerinde yakılmalıdır. Tutuşturmak için
parlayıcı gaz benzin, tiner, mazot gibi yakıtlar asla kullanmayın. Unutmamanız
gereken bir diğer konu da gece uyumadan önce şömineyi söndürerek klapeyi
kapama.
1.
Neufert,
Yapı Tasarımı Temel Bilgiler
2.
Ernst
Neufert, Prof. Emer. Dr. H. C. Çevirmen
Abdullah Erkan (Mimar-ODTÜ)
3.
Ayşe
Önem Karadayılar, Redaksiyon (Mimar- ODTÜ)
4.
İrfan
Zorlu, Nzzım Şanıvar, Zafer Işık, “ İç Mimari ve Dekorasyonda konstrüksiyon ”
1982 İstanbul