İÇİNDEKİLER

BÖLÜM I

GİRİŞ I .....................................................................................................................................3

CAM . .......................................................................................................................................3

· Bileşimi ve özellikleri .........................................................................................................3

· Cam üretimi.........................................................................................................................4

CAM ÜRETİMİNDE UYGULANAN YÖNTEMLER............................................................4

· Düşey çekme yöntemi .........................................................................................................4

· Haddeleme yöntemi ............................................................................................................5

· Yüzdürme yöntemi ............................................................................................................. 5

· Üfleme ve kalıplama yöntemi .............................................................................................5

· Renkli cam üretimi ..............................................................................................................5

BAZI CAM TÜRLERİ VE KULLANILDIKLARI YERLER..................................................5

· Pencere camı ........................................................................................................................5

· Emprime camı ......................................................................................................................5

· Telli cam...............................................................................................................................6

· Güvenli cam ( sekurit camı )................................................................................................6

· Mat cam ...............................................................................................................................6

· Kristal cam ...........................................................................................................................6

· Renkli cam............................................................................................................................6

· Opal cam ..............................................................................................................................6

· Yalıtım camı ( ısı cam ) .......................................................................................................6

· Buz çiçekli cam ....................................................................................................................6

· Süzgeç (parsol cam) .............................................................................................................6

· Kumlu cam ...........................................................................................................................7

· Eğmeçli cam .........................................................................................................................7

· Özel cam türleri ve kullanım alanları ...................................................................................7

· Cam elyafı.............................................................................................................................8

· Cam tozu ( köpük camı ) ......................................................................................................8

· Cam tuğlalar .........................................................................................................................8

· Metalize cam ........................................................................................................................8

· Cam eşya ..............................................................................................................................8

· Ayna yapımı .........................................................................................................................8

VİTRAYDA CAM.....................................................................................................................9

· Pencere camı.........................................................................................................................9

· Bohemya camı .....................................................................................................................9

· Pireks cam ............................................................................................................................9

· Potasyum kurşun camı..........................................................................................................9

· Kristal cam ...........................................................................................................................9

· Fligntass cam........................................................................................................................9

· Stras cam .............................................................................................................................9

· Ultraviole camı ....................................................................................................................9

· Katmanlı camı .....................................................................................................................9

VİTRAY YAPIMINDA KULLANILAN CAM TÜRLERİ......................................................9

· Antik camlar ........................................................................................................................9

· Şişe camı veya kalın tabaka ( dilim ) camlar......................................................................10

· Katedral camlar...................................................................................................................10

· Plaka camlar........................................................................................................................10

· Opal camlar ( süt camı ) .....................................................................................................10

· Emprime camlar .................................................................................................................10

MİMARİDECAM...................................................................................................................10

CAM ÜSTÜ İŞLEMLER ........................................................................................................11

· Asitleme..............................................................................................................................11

· Matlaştırma.........................................................................................................................12

· Kazıma................................................................................................................................12

· Yapıştırma...........................................................................................................................12

· Kabartma.............................................................................................................................12

CAM KESME VE DELME İŞLERİ........................................................................................12

BÖLÜM II

VİTRAY

GİRİŞ........................................................................................................................................13

VİTRAY..................................................................................................................................13

VİTRAYDA IŞIK....................................................................................................................13

VİTRAY UYGULAMA TEKNİKLERİ..................................................................................14

· Kurşunlu vitray...................................................................................................................14

· Alçılı vitray.........................................................................................................................15

· Betonlu vitray.....................................................................................................................16

· Yapıştırma vitray................................................................................................................17

· Dökme, doldurma vitray.....................................................................................................17

KAYNAKLAR.........................................................................................................................18

BÖLÜM I

GİRİŞ:

Günümüze kadar hiçbir malzeme cam denli kullanıldığı değişik alamlar açısından böylesine çok çeşitlilik göstermemiştir. Camın çok amaçlı kullanılabilmesi yanında, gerek diğer malzemelerle gerekse tek başına kullanılabilmesi değişik özellikler taşımaktadır.

Günümüzde hemen hemen her alanda kullanılmakta olan cam; değişik özelliklerde ve farklı biçimlerde üretilerek, çok çeşitli uygulama alanları bulmaktadır.

İç mimariden dış mimariye , dekoratif amaçlı süs eşyalarından değişik araç ve gereçlere kadar hemen hemen akla gelebilecek her alanda kullanılabilen , çok yönlü değerli bir malzeme olma özelliği taşımaktadır.

Cam , mobilya üretimi ve dekorasyon alanında da oldukça kullanılan gereçlerden bir tanesidir. Bundan dolayı üretilmesi, türleri, özellikleri, işlenmesi vb. özelliklerin bilinmesi gerekir.

Cam malzemesine biçimlendiriliş açısından baktığımızda, bugüne kadar hiç değişmediğini görürüz. Renkli cam yapımında son iki bin yıldır kullanılan yöntemler, karışımlar hep aynıdır. Cam malzemenin belirgin özelliklerine genel olarak baktığımızda teknik öğesi silis olan bir madendir diyebiliriz. Isındığında akıcılık kazanır, önce yumuşama noktasına ulaşır, sonra ergime olur. Bu niteliği ile cam diğer madenlerden biçimlendirme zamanı açısından farklılık gösterir ve çoğunlukla yumuşama noktasına ulaştığı zaman (sıcakken ) biçimlendirilir. Cam hızlı soğuyarak sertleşip, kırılabilen bir malzemedir. Cam sıcak olduğu zamanki gibi sonrada çok değişik yöntemlerle biçimlendirilebilir. Saydam ve saydam olmayan, renkli, renksiz olarak değişik biçim ve yöntemlerle el yada makine ile üretilebilir. Çok çeşitli alanlarda, çok değişik amaçlar için kullanılırlar.

CAM

Cam, maddenin katı ile sıvı arasındaki özgün bir halidir. Silis (kum) atomları, arya giren kalsiyum, potasyum magnezyum,ve sodyum atomları ile birlikte düzensiz bir tarzda birleşir. Bu “düzensizlik” sonucunda saydam , bozulmaz ve oldukça dayanıklı (çatlama hariç,çatlak hemen yayılır) bir madde ortaya çıkar. Paslanmadığı ,su geçirmediği ve saydam olduğu içinde akla gelebilecek hemen her alanda kullanılır.(4. Kaynak, sayfa 341)

Bileşimi ve özellikleri: Camın,kimyasal bileşimi ve fiziksel özellikleri açısından büyük değişiklikler gösteren birçok türü vardır. Ama bu türlerin pek çoğu belirli ortak özellikleri taşır. Hemen hemen bütün camlar, akışkan haldeyken soğutulduğunda önce ağdalı bir yapı kazanır. Ardından sertleşerek katılaşır, cam kırıntıları belirli metal oksitleriyle birlikte eritildiğinde değişik renkler alır. Düşük sıcaklıklarda ısı ve elektrik iletkenlikleri çok düşüktür. Hemen hepsi vurma yada çarpma sonucunda kolayca kırılır ve hidroflüorik asit dışındaki bilinen çözücülerin çoğundan pek az etkilenir.

Camın viskozitesi sonsuz bir çözelti olarak tanımlanabilir. Çok yüksek ısılarda bile büyük bir viskoziteye sahiptirler. Gelişi güzel derecelerde kristalleşmeye uğramadan aşırı soğumuş bir çözelti halinde şekilsiz olarak katılaşırlar. Bu durumlarıyla camların belirli bir erime ve kaynama noktaları yoktur. Camın erimesi önce yavaş yavaş yumuşama ile başlar, ardından akıcılık kazanır. Bu durum kararlı(stabl) bir durum değildir. Kimi kez bozularak kristaller oluşur, bu gibi durumlarda da camın saydamlığı kaybolur, bulanık bir durum alır.

Camın sıvı ve kristalleşmiş durumları arasında yakın benzerlikler vardır. Kristalleşmiş camın atom yada molekül yapısı bu kristallerin yapısı bu kristallerin oluştuğu sıvının atom veya molekül yapısına çok benzer; yalnız sıvı fazlayken molekül hareketi oldukça hızlı, katı fazla ise çok daha yavaştır. Suda görüldüğü gibi, içinde katışık bulunmayan, homojen haldeki pek çok sıvı hiç sarkmaksızın yeterince yavaş biçimde soğutulduğunda, donma noktasının altında, kristalleşmeden sıvı halde bulunduğu aşırı soğumuş bir yapı kazanır. Bu yapı camın genel özelliklerinden birisidir. Bazı maddeler ise aynı sıcaklık ve basınçta biri camsı diğeri ise kristal olmak üzere iki ayrı durumda bulunabilir. (5. Kaynak ,Sayfa 262)

CAM ÜRETİMİ

Cam üretiminde ham gereç olarak kum, soda, kireç vb. maddeler kullanılır. Normal pencere ve ayna camları silis(SiO2), sodyum karbonat(NaCO3) ve kalsiyum karbonat(CaCO3) üretilir. Camın türüne ve camdan beklenen özelliklere göre yukarıda sayılan maddeler değişik oranlarda birlikte kullanılır. Sıcaklığı yavaş yavaş artırılan ve giderek 1000-1450 C’ ye çıkan yüksek ıslı fırınlarda eritilir. Ham gereçlerin oluşturduğu karışım bu sıcaklıkta erir. Bundan sonra yavaş yavaş soğutularak sıcaklığı 900-1000 C ye indirilerek koyu bir sıvı haline getirilir. Macun görünüşündeki cam hamuru üflenerek, silindirden geçirilerek, püskürtülerek biçimlendirilir.

Sertleşen cam kimyasal yapı yönünden diğer kristal cisimlere benzemez. Yapısı şekilsiz ( amorf) dir. Üretilirken ve biçimlendirilirken üzerinde durulan en önemli nokta, kızgın camın olabildiği kadar yavaş soğutulmasıdır. Yavaş soğutma, camdaki iç gerginlikleri azaltır ve kolay kırılmasını önler. Çabuk soğutulan camda en küçük çarpmada bile kırılmasına yetecek boyutlarda iç gerilmeler oluşur. ( 3. Kaynak , Syf 425-426)

Düz cam üretiminde günümüzde kullanılan başlıca yöntemler düşey çekme, haddeleme ve erimiş metal banyosu üstünde yüzdürmedir. ( 5. Kaynak ,Syf 262)

CAM ÜRETİMİNDE UYGULANAN YÖNTEMLER :

Düşey çekme yöntemi: Düşey çekme işleminde, önce kafes biçimindeki bir demir tabla eriniş cam banyosuna daldırıp, yavaş yavaş yukarı doğru çekilir. Demire yapışarak banyonun dışına çıkan cam eriyiğinin tablanın orta bölümüne doğru süzülerek aşağıya akmasını önlemek için, banyonun üstüne yükselen bölüm hızla soğutularak levhaya dönüştürülür. Ve iki ucundan çentikli merdanelerin arasına sıkıştırılır. Bu merdaneler cam levhayı daha yukarıdaki tavlama fırınına doğru ilerletir. Bu arada, banyodan merdanelere ilk beslemeyi yapan demir tabla çıkarılarak alınır. Bundan sonra sürekli dönen merdaneler banyodan levha camı kendi kendine çekip alabilir. Levhanın kalınlığı çekme hızına bağlı olarak ayarlanır. Merdanelerin dönme hızı yavaşladıkça, banyodan çıkan eriyiğin düzgün biçimde süzülmesine daha çok zaman kalır. Ve böylece katılaşan katman daha ince olur. Tavlama fırınında iç gerilimleri giderilen cam levha, 10 m kadar yukarıdaki kesici bölüme gider. Bu bölümde levha belirli boyutlarda kesilir ve emici tamponlar yardımıyla sehpalara yerleştirilir. Burada da levhanın merdanelerin arasından geçerken çentiklenen kenarları kesilerek alınır ve artıklar öteki cam döküntüleriyle birlikte fırındaki kızgın banyoya geri atılır.

Haddeleme yöntemi :Bu yöntem ise temel olarak bir sürekli döküm işlemidir. Kesintisiz bir şerit halinde dökülen cam, macun kıvamından önce biçimlendirme merdanelerine beslenir, daha sonra bir dizi haddeden geçirilir. Merdaneler arasında ki açıklık, elde edilecek levhanın kalınlığını belirler. Malzeme istenilen kalınlıkta bir levha durumuna geldiğinde tavlama fırınına alınır. Cam, haddeleme sırasında merdanelerin metal yüzeyine değdiğinde, emde edilen ürün pürüzlü ve mattır. Bu yöntemle, merdane yüzeylerine desen verilerek bir yada iki yüzü desenli camlar, ayrıca arasına tel örgü yerleştirilmiş iki levhayı merdanelerin arasından çekerek telli camlar üretilebilir. Modern cam eritme fırınlarından 2,5- 3 m eninde döküm şeritleri elde edilebilmekte ve bu şeritten saatte 30 m cam şerit işleyen merdanelerde haddelenmesiyle çok büyük boyutlarda cam levhalar üretilebilmektedir. Bu levhaların taşlanması ve demir lll oksit yada seryum oksitle perdahlanmasıyla da yüksek nitelikli saydam cam elde edilir.

Düşey çekme yönteminde, ürün hiçbir metal yüzeye değmediği için son derece pürüzsüz ve düzgün olur. Ama cam levhaların kalınlığı 1,5-2 mm yi geçmez. Haddeleme yöntemiyle daha kalın düz camlar elde edilebilirse de bu işlemin gerektirdiği taşlama ve perdahlama süreçleri maliyeti büyük ölçüde artırır. Bu nedenle düzgün cam üretiminde yüzdürme yöntemi giderek her iki yönteminde yerini almaktadır

Yüzdürme yöntemi :Bu yöntemde cam hamuru önce bir fırında eritilir, ardından kapalı bir bölmedeki kalay eriyiği banyosunun üstüne akıtılır. Bu eritme ve akıtma işlemi, öteki yöntemlerde olduğu gibi kesintisiz bir süreçtir. Kalay banyosunun bulunduğu bölmede ki atmosfer, kalayın yükseltgenmesine ( oksitlenmesine ) engel olacak biçimde denetim altında tutulur. Çünkü kalay oksit, elde edilen camın saydamlığını olumsuz yönde etkiler. Akışkanlık noktasının üstündeki sıcaklık derecelerine kadar ısıtılarak iyice inceltilen cam, kalay eriyiğinin yüzeyinde düzgün ve istenen kalınlıkta bir katman oluşturur. Ardından kalay banyosunun daha düşük sıcaklıktaki bir bölgesine doğru kaydırılır ve burada yeterince sertleştikten sonra tavlama fırınına alınır. Bu yöntemle elde edilen cam düşey çekme yöntemleriyle üretilen camla aynı nitelikte üstelik taşlama ve perdahlama gerektirmeyecek kadar düz ve eşit olur.

Üfleme ve kalıplama yöntemi :şişi, bardak,tabak vb. yapımında kullanılan şişe camlarının üretiminde, geleneksel üfleme yönteminin geliştirilmiş biçimleri ile kalıplama yöntemi genellikle birlikte uygulanır. Kalıplar ince gri dökme demirden yapılır ve yüzeyleri iyice perdahlanır. Üflemeyle kalıplamada kalıba verilen camın miktarını ve ağdalığını yarından denetlemek gerekir. Erimiş cam önce emilerek yada kendi ağırlığıyla akarak bir ön kalıba alınır. Burada hava basıncıyla yada zımbayla iç boşluğu oluşturulur. Daha sonra asıl kalıba aktarılarak hava basıncıyla son biçimi verilir. Kalıplama yönteminde ise, dişi kalıba konan sıcak cam, zımbayla preslenerek biçimlendirilir. Tabak, tencere ve kül tablaları genellikle bu yöntemle yapılır.

Renkli cam üretimi :renkli cam üretiminde, cam karışımlarına bazı renk verici maddeler eklenerek karışımla birlikte eritilir. Renklendirici olarak genellikle metal oksitleri kullanılır. Aynı metalin değişik oksitleriyle değişik karışımlarla farklı renkler kobaltla her zaman morumsu mavi, kromla krom yeşili yada sarısı, uranyumla yanar dönek sarısı (kanarya sarısı) manganezle de menekşe rengi elde edilir. Demir ll oksit katıldığı camın bileşimine bağlı olarak, zeytin yeşili yada açık mavi renk verir. Demir 111 oksit camı sarıya boyar. Selenyum tuzları ( selenat ) ile selenyöz asidin tuzları ( selenitler ) camı açık pembeye yada pembemsi sarıya, Tellür de gene açık pembe tonlarına boyar. Nikel potas camıyla menekşe, soda camıyla kahverengi tonlarını oluşturur. ( 5. Kaynak ,Syf 262 –263)

BAZI CAM TÜRLERİ VE KULLANILDIKLARI YERLER

Pencere camı : pencere, kapı, dükkan( vitrinlerde ) mobilya kapaklarında kullanılan plaka camlar silindirlerden geçirilerek biçimlendirilir. Üretimin de kullanılan maddeler göre renksiz veya renkli olur. Biçimlendirilişinde gösterilen özene göre düz veya hafif dalgalıdır.

Emprime cam :üretimi pencere camına benzer. Ayrıcalığı üzerleri motiflendirilmiş silindirlerden geçirilmiş olmasıdır. Camın bir yüzü silindir üzerinde ki motiflere uygun biçimde motiflenir. Banyo, tuvalet kapısı ve pencerelerinde daha çok kullanılır. Piyasada “ Arnuva” cam adı ile bilinir. Işığı geçirir fakat camın arkası görünmez. Renksiz ve renkli türleri vardır.

Telli cam : üretim sırasında henüz sertleşmemiş iki pencere camı arasına, demir telden örgü konulur ve birlikte silindirlerden geçirilir. Telli cam, normal pencere camına göre daha dayanıklıdır. Kolay kırılmaz. Kırıldığı zaman hemen dağılmaz. Renkli ve renksiz türleri vardır.

Güvenli cam ( Sekurit cam) :Kırıldığı zaman kendiliğinden çok küçük parçalara ayrılarak, tehlike yaratmayan bir cam türüdür. Sekurit cam adıyla bilinen bu cam, plaka haline getirilirken ısıtılır ve birden soğutulur. Bu işlem birkaç defa tekrarlanır. Karmızılaşıncaya kadar ısıtılan ve birden soğutulan camda çok büyük boyutlarda iç gerilim oluşur. Bu büyük iç gerilim yüzünden sertleşen cam, kırılma dayanımı aşılınca adeta dağılır.

Güvenli camın 10 mm kalınlığındaki ve hava püskürtülerek üretilen özel bir türü, kırılmaya karşı olağanüstü bir dayanım gösterir. Tümü camdan olan ve özel menteşelerle çalışan kapılar bu camdan yapılırlar. Bu özellikteki camlar bölme olarakta değerlendirilebilir.

Mat cam :üretimi sırasında ham gereçler arasına karıştırılan çinkodioksit, sodyum florür veya başka kimyasal tuzlar, cama mat ve buğulu bir görünüm verirler. Mat cam ışığı geçirir. Yumuşak .ir aydınlık sağlar, fakat camın arkası görünmez.

Kristal cam :Potasyum, kireç ve silis karışımından üretilir. Üstün kaliteli olan cam hamuru dökülerek veya silindirden geçirilerek plaka haline getirilir. Daha sonra zımparalanarak düzeltilir ve parlatılır. Renksiz, çok düzgün ve dalgasızdır. Ayna yapımında, değerli mobilyaların kapaklarında, sergi,müze ve dükkan vitrinlerinde oldukça yaygın bir şekilde kullanılmaktadır.

Renkli cam : Üretim sırasında hamura katılan çeşitli metal oksitleri camı renklendirir. Yapılarda, klasik mobilyalarda, vitray ve mozaik süslemelerde kullanılır.

Opal cam : 5 – 10 mm arasında değişen kalınlıklarda üretilen, hiç saydam olmayan bir cam türüdür. Beyaz, siyah ve başka renklerde olabilir. Bir yüzü düzeltilmiş ve parlatılmıştır. Diğer yüzü pütürlüdür. Tutkalla veya fayans çimentosu ile yapıştırılabilir. Daha çok dekorasyon amacı ile kullanılır.

Yalıtım camı ( ısı cam ) : Pencere camı türünden iki cam plaka, metal bir ara çıtası yardımı ile ve hava geçirmeyecek sağlamlıkta birbirine tutturularak hazırlanır. İç yüzleri temizlenerek, köşeleri kaynaklı metal çıtaya yapıştırılan cam önemli ölçüde ses ve ısı yalıtımı sağlar. Yalıtım oranı % 25 ile % 45 arasında değişir. Hazırlama sırasında iki cam arasında kalan havanın tozsuz ve mutlak kuru olması gerekir. Arada kalan hava nemli olursa sürekli buğulanma yapar. Buğulanma içte olacağı için giderilmez.

Buz çiçekli cam : Normal camın yüzünde sıvı asitlerle, örneğin hidrojen flörür yardımı ile yapılan aşındırma yöntemiyle hazırlanır. Aşındırma, biçim ve derinlik bakımından değişik olabilir. Kapı camlarında, değerli mobilyaların kapaklarında ve dekoratif bölmelerde kullanılır.

Süzgeç cam ( parsal cam ) : Üretimi sırasında içerisine konulan özel etkili kimyasal katkı gereçleri yardımı ile renklendirilmiş bir camdır. Bu camlar güneş ışığının bazı etkilerini karşılamak için yapıların dışında ve dükkan vitrinlerinde kullanılır. Süzgeç cam, güneş ışığının yaklaşık % 65, güneş ısısını yaklaşık % 52 ve güneş ışığının soldurma etkisini % oranında önler.

Kumlu cam : Düz camın yüzüne, özel tabanca ile kum püskürtülerek hazırlanır. İnce kum tanecikleri camın yüzüne çarparak aşındırma yaparlar. Yüzey pütürlü ve mat bir görüntü kazanır. Camın üzerine şablon konularakta kum püskürtülebilir. Böylece cama yazı yazılabilir veya değişik süslemeler yapılabilir.

Eğmeçli camlar : Eğmeçli vitrinlerde ve eğmeçli dolap kapaklarında kullanılan bu camlar özel siparişle yapılır. Camın bükülebilmesi için ısıtılıp yumuşatılması gerekir. Büyük cam atelyeleri ve eğmeçli otomobil camı hazırlayan atelyeler, mobilya ve dükkan vitrinleri için gerekli eğmeçli camları da hazırlanır. ( 3. Kaynak ,Syf 426- 428)

Özel cam türleri ve kullanım alanları : Özel camlar fiziksel ve kimyasal nitelikler gerektiğinde, çok değişik ve genellikle oldukça pahalı bileşimlerde cam türleri üretilir. Örneğin optik camlarda, istenen kırma indisi değerlerini elde etmek için, çok değişik bileşimlerden yararlanılır. Optik camların başlıca iki türünden biri olan “ crown camı “ bir soda camıdır. İlk kez 17. Yy da İngiltere de geliştirilen “ flit camı “ ise kurşunlu camdır ( kristal ) ve kırma indisi daha yüksektir. Bu iki tür camdan yapılan mercekler birbirine yapıştırılarak, tek bir merceğin renksleri elde edilir. Merceklerde kullanılan bu iki temel türe, 1930 ' lardan bu yana geliştirilen yeni türler eklenmiştir.

Bunlar arasında “ borosilikatlı crown camları “, baryumlu crown camları, baryumlu flint camları ile borat ve fosfat camları sayılabilir. Ayrıca azrak toprak elementleri ile flüor içeren optik camlar da üretilmektedir. Günümüzde kırma indisi 1, 4 ile 2 arasında değişen ve ışığı ayırma özellikleri birbirinden çok farklı olan optik camlar elde edilebilmektedir.

Adi cam ani sıcaklık değişimlerinde çatlar. Bunun nedeni, sıcaklık birdenbire düştüğünde camın dış yüzeyinin hemen soğuyup büzülmesi, buna karşılık iç bölümlerin daha yavaş soğuması ve böylece cam içerisinde çekme gerilmelerinin oluşmasıdır. Bu nedenle, hızlı sıcaklık değişimlerine dayanıklı cam eşya, ısıl genleşme katsayısı düşük olan camlardan yapılır. Borosilikat camlarının genleşme katsayısı adi camın üçte biri kadardır. Ayrıca bu tür camların kimyasal etkilere dayanıklık, yüksek erime sıcaklığı ve yüksek elektrik yalıtkanlığı gibi bazı üstünlükleri de vardır. “ Pyrex” olarakta bilinen borosilikat camları ısıya dayanıklı mutfak eşyalarının ve yansımalı teleskoplardaki aynaların yapımında yaygın olarak kullanılır. Teleskop aynalarında bu camların yeğlenmesinin başlıca nedeni, sıcaklık değişimlerinin ayna boyutlarını, dolaysıyla görüntüyü etkilemesidir.

Otomobil ön camlarının ve cam kapılarının yapımında, insanların can güvenliği açısından, kırıldığı zaman parçalanmayacak camlar kullanılır. Bu amaçla güvenlik camı denen iki cam türü geliştirilmiştir. Sertleştirilmiş ( su verilmiş ) güvenlik camı, düz camı yumuşama sıcaklığına yakın bir sıcaklığa kadar ısıttıktan sonra üstüne soğuk hava yada gaz püskürtüp birdenbire soğutularak elde edilir. Böylece bükülmeye ve darbelere karşı büyük bir dayanıklılık kazanan cam, kırıldığında küçük küp biçiminde, kenarları iç bükey olduğu için çok kesici olmayan parçalara ayrılır. Bazı ülkelerde örneğin İngiltere de otomobil ön camı olarak kullanılan sertleştirilmiş camın en büyük sakıncası, darbeye karşı adi camdan 5-6 kat daha dayan olmasıdır. İnsanın kafatası kemiğinden daha dayanaklı olan bu camlar, çarpma anında sürücü ve yolcuların yaralanmasına yol açabilir. Bu nedenle daha dayanaksız olan, ama kırıkları çok kesici olmayan yaprak cam ( katmanlı cam ) otomobil ön camı olarak kullanılmaya daha uygundur. Bu tür camlarda görülen en önemli özellik güvenli olmasıdır. ( 5. Kaynak ,Syf 263 )

Cam elyafı : cam elyafından hem ısı ve elektrik yalıtkan olarak, hem de deniz teknelerinin ve otomobil karoserlerinin yapımında kullanılan hafif sentetik reçinelere bir (plastikler ) dayanıklık vermek için yararlanılır. Cam elyafı çok ince ( çapı mm'nin binde biri kadar ) cam ipliklerden oluşur. Erimiş camın çok ince deliklerden, dakika da birkaç km ye varan hızlarda geçirilmesiyle üretilen bu ince ipliklerin yüzlercesi bir arada çekilerek cam ipi yapılır. Erimiş camın yüzlerce küçük deliği bulunan ve hızla dönen bir tablodan merkezkaç yöntemiyle ( kuvvetle ) çekilmesiyle elde edilen cam iplikleri, üstüne bağlayıcı bir sıvı püskürtüldükten sonra basınçlı hava etkisiyle düzensiz ve dağınık biçimde bir araya getirilerek cam yünü elde edilir. ( 7. Kaynak ,Syf 1115-1116 )

Cam ipliği hava süzgeçlerinde, yalıtkan maddelerde ve kumaş sanayiinde kullanılır. Cam iplikler her ne şekilde olursa olsun ateşe, böceklere, rutubete ve çürümeye karşı dayanaklıdır. ( 5. Kaynak ,Syf 263-264 )

Cam tozu : Cam tozu ile karbon karışımının ısıtılmasıyla elde edilen, köpük cam çok ince çeperli kabarcıklardan oluşan, çok hafif ve ısı yalıtkanlığı yüksek bir malzemedir. Kolayca kesilebilir ve kesildiğinde niteliklerini yitirmez. Isı yalıtkanı ve yüzdürücü olarak ( örneğin can kurtaran simitlerinde ) kullanılır. ( 5. Kaynak ,Syf 264 )

Köpük cam, mantar kadar hafif, su geçirmez, geç ısınır,yanmaz , döşeme plakları yapılabilir. ( 9. Kaynak , Syf 801 )

Cam tuğlalar : Çelik konstrüksiyonlu yapıların duvarlarında, geleneksel toprak tuğla gibi harçla örülerek kullanılır. İki yarım parçanın birbirine eklenmesiyle oluşturulan cam tuğlanın içi boştur ve bu boşluktaki havanın ekleme işleminden sonra soğurken büzülmesiyle oluşan kısmı hava boşluğu, tuğlaya ses yalıtımı özelliği de kazandırır. İki cam levhanın, arada boşluk kalacak biçimde birbirine eklenmesiyle oluşturulan çift katlı pencere camları da ses ve özellikle ısı yalıtımı açısından önemli üstünlüğe sahiptir. ( 5. Kaynak ,Syf 264 )

Metalize cam : Teknik cihazlarda kullanılır. Hava, su, rutubet geçirmez. Ateşe, yüksek ısıya dayanıklıdır. İki ucuna özel bir işlemden geçirilmiş lehim kaynağı ile, türlü madeni kısımlar tespit edilmiştir. ( 9. Kaynak ,Syf 801 )

Cam eşya : Camın her zaman levha şeklinde olması istenmez. Çeşitli cam eşya, cam hamuru kalıplarına dökülerek veya ağızla yada makineye üflenip kalıplanarak elde edilir.

Kimya lâboratuarlarında kullanılan cam eşya ve aletler yapımında cam hamuru ağızla üflenir, başka işlemler ise elle yapılır. Değişik süs eşyaları, vazolar, bardak ve sürahiler vb. eşyalar da genellikle üfleme metodu ile kalıplanarak yapılır. ( 8. Kaynak ,Syf 836 )

Ayna yapımı : Ayna, bir yüzüne gümüş bileşikleri sıvanmış, sonra da örtücü bir vernik veya boya ile korunmuş bir camdır. Aynanın kalitesi, önce üretiminde kullanılmış olan camın özelliklerine bağlıdır. Dalgalı ve renkli ucuz pencere camından hazırlanan aynadaki görüntü hem renk, hem de biçim yönünden bozuk olur. Dalgasız ve renksiz camdan aynada belirtilen hatalar görünmez. En iyi kristal camdan hazırlanır ve “ kristal ayna “ diye adlandırır.

Aynanın kalitesini etkileyen ikinci önemli nokta, yapımında kullanılan gereçlerin üstün nitelikli olmasıdır. Koruyucu gereçlerin havanın ve nemin etkilerinden bozulmayacak nitelikte olması çok önemlidir. ( 3. Kaynak ,Syf 428-429)

VİTRAYDA CAM

Cam, ya kullanıldığı yere veya kimyasal maddelerine göre adlandırılır. Kimyasal madde ve bileşimlerine göre bazı cam çeşitleri :

1-Pencere camı : Na2SiO3-SiO3 karışımıdır. İlkel madde olarak ince kuvars kumu, CaCO3 ( kireç taşı ), Na2CO3 ( soda ) kullanılır. Sodyum karbonat ( soda ) yerine sodyum sülfat da kullanılır.

2- Bohemya camı : Potasyum silikat ve kalsiyum silikat karışımıdır. İlkel madde olarak silisyum di oksit (SiO3) kalsiyum karbonat (CaCO3), potasyum karbonat (K2CO3) kullanılır. Bu karışım, alkalilerden kolayca etkilenmez. Grown class bunun bir türüdür. Optik aletlerde kullanılır, ışığı az kırar.

3- Preks camı : Silisyum di oksit (SiO2), sodyum oksit (Na2O),Alüminyum oksit (Al2 O3), bor oksit ( B2O) kullanılır. Bohemya camından daha üstündür.

4- Potasyum kurşun cam : Az sert olup, kolayca erir. Bileşimi, potasyum silikat (K2 SiO3) ve kurşun silikattır (PbSiO3). İlkel madde olarak kurşun oksit ve potasyum karbonat kullanılır.

Bu camın birçok türü vardır.

a-) Kristal cam : Renksizdir, madeni ses çıkarır, alev temasında kırılır.

b-) Flingtass : Kurşunca, kristal camdan daha zengindir. Işığı fazla kırar.

c-) stros : En çok kurşuna sahip cam türüdür. Işığı çok fazla kırar. Bunun sonucu olarak ta taklit elmas olarak kullanılır.

5- Ultraviyole cam : Kuvarstan yapılır. % 96 sı silisyum di oksit tir.

6- Katmanlı camlar : İki cam tabakası arasına prisolin denen yapay reçine konur. Sarsıntı ve vurmalara karşı dayanaklıdır. Oto pencere camları bunlardan yapılır. ( 1. Kaynak Syf 27-29)

VİTRAY YAPIMINDA KULLANILAN CAM TÜRLERİ

Günümüz vitray yapımcısı bir ortaçağ yapımcısı gibi tek cins cam kullanma zorunluluğunda değildir. Teknik ona birçok cins ve karakterde cam sunmuştur. Sanatçı mimarisine, yerine, ışık düzeninin tekniğine ve hatta üslubuna uyan karakterde ve cinste cam kullanma olanağına sahiptir. Vitray sadece bir tür camla yapılabileceği gibi, birkaç tür camla da olabilir. İyi olan, güzel olan seçiminin yerinde oluşudur.

Bu amaçla çeşitli cins ve karakterdeki camlar kullanılmaktadır. Vitray yapımında kullanılan cam türleri şunlardır :

ANTİK CAMLAR :

İlk camlar daire şeklindedir. Çapları 30 ile 45 cm arasında değişir. Bunlar ortasına doğru farklı kalınlıklar ve fazla parlaklık gösterirler. Bu tür camlar küre şeklinde şişirilen camın düzeltilmesiyle meydana gelirler.

Bu tip camların kalınlığı 3 mm kadardır. Antik camların özelliği kalınlıklara göre değişiklik gösterir.

ŞİŞE CAMI VEYA KALIN TABAKA ( DİLİM ) CAMLAR :

Bu tür cam yapımında kare prizma bir kalıp kullanılır. Üfleme çubuğu dikey tutularak adı geçen kalıp içersine cam üflenir. Ve camın kalıbın şeklini bir şişe elde edilir. Kalıptan dışarı alınan şişe üfleme çubuğundan ayrılır ve şişe soğutulur. Daha sonra kenarları köşelerinden kesilerek ayrılır. Böylece dört tabaka cam ve bir de küçük bir dip parça elde edilir.

KATEDRAL CAMLAR :

Prese edilmiş ve parlatılmış büyük tabakalar halindedir. Bir yüzü pürüzlü, diğer yüzü ise düzdür. Yüzeydeki pürüzler sayesinde ışık yakalar ve büyük ölçüde ışıklı ve karanlıktan değişmeleri birlikte çok iyi parıldar ve ışıldar.

PLAKA CAMLAR :

İki ayrı renk tabakasından meydana gelmiş camlardır. Bunlar genellikle renksiz ya da hafif renkli bir cam üzerine yapım sırasında çok ince ve renkli bir cam tabakası geçirilmesiyle yapılır.

Bu gibi camlar vitrayda asitler pentür yapabilme olanağı sağlar.

OPAL CAMLAR ( süt camı ) :

Opal camlar beyaz renktedir. Bünye bakımından plaka camlara benzer. Işık geçirme özelliği olmakla birlikte tam saydam değildir. Camın biraz arkasından bulunan cisimlerin görüntülerini geçirmez. Bu tip camlarda renksiz bir cam üzerine yapım sırasında ince bir ikinci kat beyaz cam geçirilmesiyle elde edilir.

EMPRİME CAMLAR :

Renksiz camlar üzerine fabrikasyon desen ve dokular yapılarak elde edilir. Çoğunlukla bir yüzü pürüzlü ( dokulu veya desenli ) diğer yüzü ise düzdür. Üzerindeki desen ve dokulara göre çeşitli isimler alır. Bu tür camlarda da camın cinsine, arkasını gösterme durumları değişir. Genellikle renksiz olmakla birlikte renkli olanları da vardır.

KALIN CAMLAR :

Kalınlığı 2-2.5 cm arasında değişebilen ve 20/ 30 cm boyutlarında plakalar halinde yapılır. Bu boyutlardan daha fazla veya az olanları da vardır. Plakaların üzerinde pürüzler ve içinde hava kabarcıkları bulunur. Betonlu vitrayın doğmasını sağlayan bu camların en büyük özelliği kalınlığından yararlanarak kapakçıklar attırılır. Dolaysıyla da ışıldama ve aynı rengin ton ve nüans farkları elde edilir. ( 1. Kaynak ,Syf 29- 31 )

MİMARİDA CAM

Sanat tarihinin eski mimari örneklerinde cama rastlayamayız. Mısır, Mezopotamya, Erken Anadolu, İnka, Aztek, Pers ve Uzakdoğu gibi devleşen mimari örnekleri bunu doğrular. Bunun nedeni camın bulunuşunun mimari kadar eski olmayışındandır. Ayrıca cam bulunuşundan da mimariye geçişi sanıldığı kadar hızlı olmamıştır. Aradaki zaman farkına camın pahalı oluşu ve mimaride kullanılacak teknik yapıya erişememiş olmasını neden olarak gösterebiliriz

Cam ile mimari arasındaki ilişki pek eski olmamakla birlikte yine bu ilişki fantastik olarak başlamıştır. Öyle ki bir taş kafese doldurulan veya yerleştirilen cam parçaları mimariye önemli bir katkıda sağlayamadığı gibi yine önemli bir mimari elemanı olmaktan uzak kalmıştır. Bu uzaklık tabii ki camın ihtiyaç maddesi olarak mimariye sokulmasından sonra giderilmiştir.

Yakın yüzyıllara kadar mimaride cam belirli boşluklara ( kapı, pencere vb. ) yerleştiriliyordu. Mimariye bir biçim vermekten uzaktı. Dış mimariden çok daha çok fazla iç mimari de baskın olarak kullanılıyordu. Bilhassa ortaçağ da ve sonraları mimaride camın görevi dini konuları tasvir eden, anlatan ve tanıtan ışıklı duvar resimleri oluşuyordu. Daha sonra ( başka bir deyimle ) dini konuların ışık yardımıyla mimari elemanlarda gösterilmesini sağlamasıydı.

Camın yaygın olarak mimariye katılışı, mimaride kullanılışı birkaç yüzyılı aşmaz. İlle de mimariye biçim verişi ve mimaride taş, tuğla gibi ve onlardan daha önde bir malzeme gibi kullanışı daha yakın yıllara rastlar. Artık bugün cam en önde gelen yapı malzemesi olmuştur. Bu nedenle mimariye biçim verebildiği gibi herhangi bir mimaride en ağır basan malzeme olmaktadır.

Camın mimaride kullanılışı, çeşitli yerlerde, çeşitli anlam ve fonksiyonlara dayanır.

1- Kaplama malzemesi olarak:Gerek iç, gerekse dış ortamlarda, tavanlarda ve döşeme harç vb. malzeme ile yapıştırarak kullanılmaktadır.

2- Bölme, ayırma veya kapatma malzemesi olarak: Çelik, alüminyum, bakır, kurşun gibi madeni ahşap, beton veya alçı gibi çeşitli malzemelerden yapılmış konstrüksiyon önderliğinde; saydam, yarı saydam, ve saydam olmayacak şekilde ve 1-2 mm”den cam tuğla kalınlığına kadar kapı ve pencerelerde, dış fasatlarda, kaplamada, mimaride iç hacim sağlama nedeniyle bölme duvarlarında, paravan vb. kısmi ayırmalarda kullanılmaktadır.

3- Dekoratif yani süsleme elemanı olarak: Saydam, yarı saydam veya saydam olmayacak şekillerde, pencere, kapı ve bölmelerde iç, dış duvar, tavan ve zeminlerde kullanılmıştır. Cam mozaik ve plaka halinde de kullanılır. ( 1. Kaynak , syf. 32-33 )

CAM ÜSTÜ İŞLEMLERİ

ASİTLEME:

Genellikle iki renkli camlarda “Flüor asidi veya hidroflüorik asit” denilen asitle bu iki renkten istenilen etki elde edilir.

Asidin aşındırma gücü, asidin kalitesi ile derişik seyrel tikliğine bağlıdır. Asidin aşındırma süresi suyla karıştırılarak uzatılıp etkisi azaltılabilmektedir. Etkili bir asitleme yapılmak istendiğinde sulandırılmadan kullanılmalıdır.

Cam üzerine uygulanan asit camı eriterek oyar. Dolayısıyla üst cam tabakasının rengini hafifleterek bir tek cam parçası üzerinde saydam renk nüanslarından meydana gelen oldukça geniş bir skala elde edilir.

Asit renksiz camlar üzerinde resim buzlama veya oymalar yapabilme olanağı sağlar. Hatta bu oyuklara taşlar yada prizmatik yontulu camlar yerleştirilerek başka etkilerde elde edilebilir.

Önce üzeri işlenerek cam ince bir balmumu veya parafin tabakasıyla örtülür. Ucu sert bir biçimdeki cisimle parafin veya balmumu kazınarak istenilen şekiller yapılır. Sonra cam hidrojen plüorür buharına gösterilir veya hidroflüorik asit eriyiğine batırılır. Bu sırada hidroflüorik asit camın yüzeylerindeki çıplak kısımları eritir ve oyar. 20 dakikadan sonra ateşe gösterilerek parafin kaldırılır. Resim ve şekiller açığa çıkar.

MATLAŞTIRMA:

Renkli veya renksiz camlara tabanca ile kum tanecikleri hızla püskürtülerek yüzeyin pürüzlenmesiyle olur. Bu işlemde saydam kalmasını istediğimiz yüzeylerde bir kağıt yapıştırmakla sağlayabiliriz.

KAZIMA:

Diğer bir cam üstü işlemi yüksek devirli taşlarda cam yüzlerine aşındırma şeklinde yapılır. Taşla aşındırma camın üretimi aşmasında ve üretim tamamlandıktan sonra olmak üzere iki ayrı zamanda gerçekleştirilir. Üretim aşamasında taşla aşındırma, kimi kez süs ve kullanma eşyalarında gerektiğinde düzeltme yapılmak amacıyla kullanılır. Cam üretimi tamamlandıktan sonra, kimi süs ve kullanma eşyalarının üzerinde isteğe bağlı olarak taşla şekiller oluşturulabilir.

Taşla gerçekleştirilen işlemler cam soğuduktan sonra yapılır. İşlem devamlı akan su altında yapılır. Böylece sürtünmeden doğan ısı yok edilir. Ayrıca işlenen cam bir kap içerisinde bulunan suya sokularak oyuklar temizlenirken kontrol de edilmiş olur.

YAPIŞTIRMA:

Cam sıcak iken üzerine yine camdan yapılmış çiçek vb. bezemeler yapıştırmak suretiyle meydana gelir.

Bunun için gerek cam gerekse üzerine yapıştırılan kabartma şekiller hamur halinde olmalıdır. Venedik cam eşyaları bu şekilde yapılmıştır.

KABARTMA:

Cam sıcakken ve yumuşak haldeyken bazı kısımları bir demir kalemle çökertilmek suretiyle yapılır. ( 1. Kaynak, syf. 96-102 )

CAM KESME VE DELME İŞLEMİ

Cam kesmede elmas uçlu kesiciler kullanılır. Pahalı olduklarından özel çalışmalarda kullanılırlar. Normal bir cam kesicinin yuvarlak ucuna, dönebilen ve sert madenden hazırlanan kesiciler tutturulmuştur. Yuvarlak uç döndürülebilir. Ve körelen kesicinin yerine yenisi getirilebilir.

Kesilecek cam düzgün bir masa üzerine konulmalıdır. Camcılar bu amaçla üstü keçe veya kalın battaniye kaplı büyük masalar kullanırlar. Kesme işlemi camın bir yüzünde yapılmalıdır. Cam kesici hafifçe bastırılarak ve düzgünce çekilirse camı çizer. Bir defada çizilen cam kesilmişse ikinci defa aynı yerde çalışmak sakıncalıdır. Elmas veya sert maden uç bozulur ve körelir. Bu durumda zorunlu olarak cam çevrilir ve diğer yüzünden kesilir. Kesilen camın kenarındaki dar parçalar, kesicinin kenarında bulunan kiniş biçimindeki girintiler yardımı ile kırılarak alınır.

Kalın camlar kesileceği zaman, cam kesicinin çizeceği yere önceden gaz yağı veya terebentin sürmek yararlı olur. Kesici böylece camı daha rahat çizer.

Camı delmek için cam sertliğinde özel delgi aleti veya üç köşe eğe kullanılır. Delme işlemi sırasında kuru çalışmak yanlıştır. Sürekli olarak gaz yağı veya terebentin ( neft) ile çalışılır. Seri üretimde, sert maden uçlu deliciler k

kullanılır. ( 3. Kaynak , syf. 429 )

BÖLÜM II

VİTRAY (IŞIKLI RESİM)

GİRİŞ:

Geçmiş yüzyıllarda çoğunlukla kilise duvarları arasındaki pencerelere sıkışmış olan ışıklı cam resmi günümüzde artık sivil mimariye de girmiştir.

İslam’da; öncelikle Osmanlılarda ve yakın komşusu İran’da vitray 16. yy. ve daha sonraları batının aksine dini binalar yanı sıra sivil mimaride estetik düzen sağlamak amacıyla kullanılmıştır. Dolaysıyla, cami, türbe, saray, köşk, yalı vb. yapılarda kullanılan vitray her tabakadan insana hizmet etmiştir.(2 kaynak ,Sayfa 18)

Günümüzde hemen hemen, her eski sanat ve mesleklerin, gittikçe tarihe gömülmesiyle azalan sanatkarlarında eklenmesiyle, bu ışıklı resim sanatı(vitray) da pek az uygulama alanı bulmaktadır. Teknolojinin gelişmesi, daha dekoratif unsurların bulunması, bu alandaki uygulamaları kısıtlayıp azaltmaktadır.

VİTRAY

Vitray doğrudan renkli yapılmış veya sonradan boyanmış yarı saydam camların, kurşun çubuklarla, alçı veya çimento yahut ta bir bam plakasının üzerine yapıştırılan cam parçacıklarıyla oluşturulan kompozittir (4. Kaynak , syf. 1814)

Işıklı cam resim sanatı (vitray) her şeyden önce renkli veya renksiz cam parçalarından resim yapmak ve onları ışığın önüne yerleştirmekten ibarettir. Bu yerleştirmede mimariye uygunluk dolaysıyla ışık düzeni iyi çözümlenmelidir. Işıklı cam resmi mimariye bağlı oluşu nedeniyle bir duvar resmi niteliğinde olup iki boyutludur.

Vitray, için bir resim, bir duvar resmi derken onu, saydamlaştırılmış bir resim değil, mimari düzende ışık ve camın verilerden yararlanarak yapılan bir resim olarak kabullenmek gerekir. (1. Kaynak, sayfa 9)

Bir ışıklı cam resimde, ışık herhangi bir duvar veya tuval resmindekinden daha farlıdır. Vitray yansıyan ışıktan daha çok içinden gelip geçen ışınla aydınlanır. Vitrayın malzemesi az veya çok saydam olduğundan, arkasındaki elemanların, ışığın etki ve değişimleriyle ona (vitraya) bir hayatlılık verir. Renkli camlarla yapılan resim ışık önüne yerleştirilirken mimariye uygunluk gözetilmelidir. Ayrıca mimariye bağdaşacak teknik gereğince uygulanmalıdır. (1. Kaynak, sayfa 8)

VİTRAYDA IŞIK

Vitrayın diğer resim sanatlarından ayrı olan yönü, onu diğerlerinden üstün kılan tarafı, aynı şekilde kalmayışı, ışık değişimleriyle hayat kazanmasıdır. Işığın azalıp çoğalması ve bulutların hareketi, hatta vitrayın arkasında bulunan ağaçların dal ve yapraklarının ve bu gibilerinin hareketi cam üzerinde değişik renk ve gölgeler meydana getirir.

Gün ışığına bağlı kalan vitray bir iç hacim için (daha doğrusu içerden seyredilen) yapı içi bir sanat olmuş oluyor. Görünme gücünü iç aydınlığa karşı olan dış ışıktan sağlıyor.

Yakın yüzyıllara kadar vitray sanatı yukarıda belirtildiği gibi sadece doğal ışıktan yararlanmış ve yine bugünde gün boyunca renklerini bize gösterebilmiştir. Böylece vitray belirli yerlerde ve yine belirli zamanlarda karşımıza çıkabilmiştir. Devamlı olamamıştır.

Teknik ilerlemeler, bilhassa elektrik ışığı vitrayın ikinci bir ışık kaynağı olmuştur. Ayrıca hiç doğal ışık olmayan yerlerde de vitray kullanılmıştır. Bazı durumlarda gün ışığı ile yapay ışık nöbetleşe vitraya ışık vermiştir. Dolayısıyla vitray gün boyu iç hacimden görünürken, onun dışında iç hacmin aydınlatılmasıyla dışa karşı olan ışık çokluğu ile dışardan görünmüştür. Yine aynı yönden (dışardan) gelen doğal ve yapay ışık ile iç hacimde devamlı bir görünüş düzeni sağlanabilir. (1. Kaynak, sayfa 23)

Vitrayın ne kadar parlak olabileceğini (yapı) mimari gayet iyi belirler. İç ortam ne kadar karanlık olursa ışık kaynağı vitray için o kadar parlak olur. İç ortam ne kadar aydınlık olursa pencereden gelen ışık o derece zayıf olur. (1. Kaynak, sayfa 24)

VİTRAY TEKNİKLERİ

KURŞUNLU VİTRAY:

Vitray , renkli cam parçalarından resimler, figürler yaparak bu cam levhalarını ışığın önüne yerleştirmekten ibarettir. Yalnız bu cam parçalarının birbirine eklenmesi, bağlanması ilk kez kurşunla sağlanmıştır. Kurşun işlenebilme kolaylığı olan bir maden olarak öncelikle seçilmiştir. İlk vitraylar kurşun çubuklar rende ile oyulup bu oyuklara cam parçaları yerleştirerek yapılıyordu. Bu teknik zamanla gelişerek vitray sanatının bir numaralı metodu haline geldi. 20. Y.Y.’la kadar alçılı vitray dışında tek teknik olarak görülmektedir. Yine günümüzde diğer vitray teknikleri arasında değerini yitirmedi.

Uygulanması:

1-Eski hazırlama ve hücreleme (parçalama)

2-Kartonlama ve kalıplama

3-Cam ve kesme

4-Boyama (gerekiyorsa)

5-Kurşun hazırlama ve kurşunlama

6-Sabitleştirme; lehimleme ve macunlama

7-Yerime koyma (montajı)

Herhangi bir taslak hazırlayıp hoşumuza giderse çalışmaya başlar şekli ortaya çıkarırız. Çizgilerin arasında kalan boşlukları eskiz üzerinde renklendiririz. Çizilmiş eskizi karbon kağıdı kullanarak mukavvaya 1-2 mm kalınlığında geçiririz.

Kartonu ve örneğimizin her parçasını numaralandırırız. Bu çok önemlidir, parçalar karışır veya unutulabilir.

Mukavvaya çizilmiş örneğinizi çalışma masasına dört kenarından bantlayıp cetvelinizi iç çizgiye çakıştırıp bıçak ve çakıyla kesiniz. Ara parçaları kanal makasıyla kesiniz. Kanal makası doğal olarak kurşun genişliği bırakarak keser.

Kesilmiş örnek parçalarını örnek çizim üzerinde bir araya getirip doğruluğunu kontrol ediniz.

Camın kesilmesi : Vitray için kullandığımız camın bir yüzü düz bir yüzü pürüzlüdür.

Camın düz yüzü üste gelecek şekilde masaya yatırılır. Daha sonra şablonları camın üzerine koyup elmas kesici ile keseriz.

Kurşunlama : Piyasada özel atelyelerden alınabilir. Kurşunlar kenar kurşunları ve aralarda kullanılan raylar çift kanallıdır. Çizilmiş desen örneğimizi çalışma yüzeyine koyup üzerine iki kenarlı sabitli çerçeveyi koyarız. Cam parçalarını çerçeve üzerine desenine göre yerleştiririz.

Önce çerçevenin sabit iki kenarına kenar kurşunlarını yerleştiririz. İşleme köşeden başlanır. Sırası ile cam parçalarınızı yerlerine yerleştiriniz. Camın kaymaması için bazı yerlerde can çivisi kullanarak tutturulur. Kurşunlama işi bitince öteki iki kenar kurşunu ile çerçevenin iki kenar tahtası da geçirilir. Böylece lehime hazır olmuş olur.

Lehimleme: kurşun rayları bağlantı yerlerine birbirine tutturmak vitray sağlamlık vermek için yapılır.

Lehimleme havya ile yapılır. Havyanın ucu ince bir tabaka halinde lehimlenir. Tozdan arınmış bağlantı yerlerine fırça ile lehim pastası sürülür. Bu işlem bağlantı elemanının temizlenmesini sağlar. Hemen arkasından lehim çubuğu buraya konularak havya ısısı ile birleşme alanına yayılması sağlanır. Tüm kurşun bağlantıları bu şekilde yapılır. İşlem bu şekilde bitmiş olur.

ALÇILI VİTRAY:

İslamiyet'e dolayısıyla Türklere özgü bir vitray tekniğidir. Bağlantı elemanı olarak alçı kullanılmış, cam parçaları alçıyla birleştirilmiştir. Alçı bağlantılar çapraz ve dikdörtgen şeklinde Bizanslılar tarafından da kullanılmıştır.

Türkler pencere ahengine uygun eğik çizgileri tercih etmişlerdir. Kıvrak bitki ve çiçek motifleri yanı sıra yazı vb. elemanlar kullanılarak yapılan bu vitraylara Osmanlılar Farsça revzen = pencere, Arapça menkuş= dekore anlamına gelen “Revzen-i menkuş” derlerdi. Bugün alçı pencere, nakışlı veya alçı vitray denir.

Alçı pencere camlarında boyaya rastlanmaz, yalnızca camın öz rengi kullanılmıştır.

Gerek camların sondadan boyanmamış olması, gerekse dışlıklar dolayısıyla alçı pencerelerde sonradan meydana gelen tozlanma, renk solması gibi değişime rastlanmaz, pencere tazeliğini seneler boyu korur. ( 1. Kaynak, sayfa 61 )

Alçı pencerelerde çok ince “ zar cam” veya “pul cam” denilen camlar kullanılmıştır. Alçı pencereleri alçının nazik bir malzeme olması nedeniyle el- ayak altındaki yerlerde kullanmak asla doğru değildir. Ayrıca dış etkilerden oldukça etkilenen alçı pencerelerin dış yüzeylere karşı doğrudan doğruya bırakılmaz. Bu nedenle Osmanlıların kullandığı alçı pencerelere içlik denir. İçliğin dışında kar, yağmur ve rüzgar gibi doğal olaylara karşı koyacak dışlık adı verilen pencereler kullanılmıştır. ( 1. Kaynak, sayfa 66 )

Çok küçük detaylı ve küçük boyutlu alçı vitraylar tek taraflı döküm detayları ve boyutları büyük vitraylar da çift taraflı döküm yapılmalıdır.

Tek taraflı alçılı vitray : Vitray yapılacak kompozisyon 1/1 ölçekte olmak üzere kağıda çizilir. Vitrayın yapılacağı büyüklükte ve düz bir masaya yatırılır. Kağıdın ıslanıp bozulmaması için şeffaf plastik plaka kenarlarından gerilerek sabitlenir. Vitrayın çevresini koruyacak çerçeve ilerde çalışma ve çürüme yapmayacağı için tercih edilmelidir. Çizimdeki camların büyüklüğünden yaklaşık 2 mm küçük olarak kesilen beyaz köpük(strapor) parçaları plastik üzerine yerlerine yapıştırılır.

Yapıştırma işlemi bittikten sonra dökülecek alçının kalıplarının kolay çıkmasını sağlamak için sulandırılmış arap sabunu veya zeytin yağı hazırlanmış kalıbın iç yüzüne dikkatlice yumuşak bir fırçayla sürülmelidir. Bundan sonra alçı hazırlanarak döküm yapılır. Alçı donduktan sonra gerilmiş olan plastik kenarlarından serbest hale getirilir. Ve vitray alçısı çerçeveyle birlikte kaldırılır ve dik olarak uygun bir yere dayanarak köpükler sivri bir bıçakla çıkarılır. Çıkarma işleminde kızgın bir uç veya selilozik vernikle eritme usülüde kullanılabilir. Köpükler çıkarıldıktan sonra çerçeve tekrar masaya yatırılır. Açılmış olan boşlukların kenarlarına camların oturtulması için camlardan 2 mm büyüklükte ve cam kalınlıklarında 2mm daha derin kanallar açılarak camlar bu kanallara oturtulur. Camların tümü oturtulduktan sonra alçı hazırlanarak üzerine şerbet halinde döküp hemen temizlenir. Bu sırada kenarlara dökülen şerbet alçı aynı zamanda camı da tutmuş olur. Vitrayın ön yüzünde köpüklerin çıkarıldığı boşluklarda alçılar keskin bir bıçakla konik olarak tıraşlanarak camların görünme alanı genişletilir. Görme alanı vitrayın konulacağı yere bakışa göre düşünülerek alçı kenarları tıraşlanmalıdır.

Çift taraflı alçı vitray : Daha önce anlatılan şekilde tek taraflı döküm için hazırlanan kalıpta camlar konduktan sonra bunun üzerine önce cam, camın üzerine de kesilmiş köpük parçaları eşit büyüklük ve şekilde olmalıdır.

Bunların arasına konacak cam ise köpüklerden üç beş milimetre büyük olarak kesilir. Cam ortada olmak üzere altta ve üstte köpük parçalarıyla hazırlanan kalıba dikkatlice alçı doldurulur. Alçı doldurulup donduktan sonra sonra masadan kaldırılarak, iki tarafta bulunan köpük parçaları temizlenir. Alçı kenarları temizlenerek iş bitirilmiş olur.

BETON VİTRAY:

Yakın yıllarda yeni bir teknik gelişti. 2-2,5 cm veya daha da ince kalınlıkta cam parçaları kullanılmaya başlandı.

20. yy. önemli yapı malzemesi olan çimento, kalın cam parçalarının birbirine bağlanmasını sağladı. Uygulamalar iyi sonuçlar verirken beton vitray veya betonlu vitray denilen yeni bir metot , yeni bir teknik doğdu ve giderek gelişti. Öyle ki, renkli cam pencereler yerlerini bazen anıtlaşan ışık duvarlarına verdi.

Malzemenin kalın oluşu, taşıyıcı ve bağlayıcı mimari elemanların görünüşlerini hafifletti. Örneğin bir çok kolonun katı görünüşünü ortadan kaldırdı. Camları tutan ışık geçirmeyen, kısımların yani beton yüzeylerinin meydana getirdiği biçimler değer kazandı. Dolaysıyla ışıklı ve ışıksız yüzeylerin dengesi sağlanmış oldu. (1. Kaynak, sayfa 71 )

Camları ufak parçalar halinde kırarak meydana getirilen yüzeye ışık verilmesiyle maksimum parlaklık sağlar. Renkli çimento veya normal çimentoya boya katarak ve hatta mermer pirinci vb. malzeme kullanılabilir. Böylece daha dekoratif olmuş olur. ( 1. Kaynak, sayfa 76 )

Bu teknikte camların yan yana getirilmesi işlemi beton harcıyla yapılmaktadır. Büyük boyutlu vitraylarda parçalara ayrılarak yapılır. Her parçanın yaklaşık 50x70 boyutlarında olması yapım kolaylığı sağlar. Bu teknikle yapılacak camlar kalın olacağı gibi (2-3 cm) ince camların değişik sayıda üst üste konmasıyla değişik renk tonları elde edilebilir. Camlar beton içine yüzeye yatay ve dikey olmak üzere iki konumda konulabilirler. Yüzeye dikey olarak konacak camlar kesitten alacakları ışıkla değişik etkiler verir. Ayrıca kalın camların kenarlarından çekiçle vurularak kapak attırarak cam üzerinde değişik tonlar ve parlamalar elde edilebilir.

Tek parça bir beton vitrayın yapımı için 1/1 ölçekli eskiz, kağıt üzerine çizerek masaya yatırılır, üzerine gerilmiş plastik konur çizimde yer alan cam yerlerine istenen renkteki camların konulmasında birbirine yakınlıklarına dikkat edilir. Betonun sağlam bir taşıyıcı olmasını sağlayacak ince inşaat demirinin cam aralarına konulması gerekir. Demir parçaları birbirine telle bağlanmalıdır. Bu işlem kaynakla yapılırsa daha iyi olur. Bu hususlara dikkat edilmezse beton vitray masa üzerinden kaldırılırken veya taşınırken kırılabilir.

Uygun biçimde kompozisyona dizilmiş camlar aralarına demir konduktan sonra çevre kalıbı konur. Çevre kalıbı isteğe göre metal veya ahşap kullanılabilir. Kalıp içine elenmiş kaba kumla yapılmış çimento harcı cam kalınlığında yapılır.( 1kısım çimento 3 kısım kaba kum ) beton vitrayda kalınlık en az 2,5 cm olmalıdır. Beton priz yapıldıktan sonra yerinden çerçevesiyle birlikte kaldırarak uygun bir yere dayayarak, gereken düzeltmeler yapılır ve kesin kurumaya bırakılır. Bu teknikte beton yerine başka malzemeler zaman zaman betonun yerini almaktadır.(hepoksi, poliester vb.)

YAPIŞTIRMA VİTRAY:

Cam teknolojisinin ilerlemesi, büyük tabakalar halinde cam yapılması sağlandığından yeni bir vitray tekniği doğmuş oldu. Yapıştırma vitray, tıpkı kurşunlu vitrayda olduğu gibi kesilmiş, hazırlanmış cam parçalarının kurşun şeritlerle birbirine tutturulması yerine burada cam yapıştırıcısı ile yapıştırılır. Yapıştırma vitray renkli, renksiz camı yerleştirmek için ışık geçirmeyen hiçbir tutturma maddesi istemeyen tek pratik yoldur.

Bu yol cam parçalarının doğrudan doğruya birbiri yanına konması aralarında ne kurşun ne de beton bulunmayışı renkli, renksiz cam resimleri yerleştirmek için tabiatıyla en gelişmiş metoddur. Bunlarda teferruat yerleştirmesi çok kolay olur. Yapıştırma pencerelerinin bazı kısımları kurşun, beton veya alçı pencerelerden çerçeve veya herhangi bir destek maddesine ihtiyaç duyulmaksızın defalarca büyük olabilir.

Bu büyüklük ancak renksiz destek camlarının ölçüleriyle sınırlanabilir.

İç aydınlığı kurşun, alçı ve beton pencereler için çok fazla olduğu bir çok yerde yapıştırma tekniğiyle yapılmış vitraylar kullanılır. Ayrıca kurşun ve alçı pencerelerin iyi görünmeyeceği ya da zarar göreceği el-ayak altı gibi yakın yer ve uzaklıkta bu teknik genellikle koruyucu camıyla birlikte en geçerli yoldur. ( 1. Kaynak, sayfa 85 )

DÖKME, DOLDURMA CAM VİTRAY:

Seramik, beton ve demir, bakır, sarı vb. metalden yapılmış bazı şekiller içerisine fırından alınan eriyik camı dökerek ya da doldurarak yapılan vitraylara da bu adı verebiliriz.

Bu tür vitraylar bazı nedenlerle hem pratik hem de ömürlü olmuyor. Başta cam ile onu çevreleyen maddelerin genleşme katsayılarının eşit olmayışı, camın çatlayıp kırılmasına yol açmaktadır. Ayrıca bu işlemde iyi yapılamayan soğutmada yine camın zamanla kendi kendine kırılmasına sebep olur. ( 1. Kaynak, sayfa 94 )

KAYNAKLAR

1. Vitray Işıklı Cam Resimi ( M. Oktay Aral )

İstanbul 1971, Karaca Ofset Basımevi

2. T. H. K Aylık dergisi, SKYLİFE Aralık-95

3. Ağaç işleri gereç bilgisi ( İstanbul 1988 )

Nazım Şanıvar , İrfan Zorlu

4. Larousse Gençlik Ansiklopedisi ( Meydan )

Cilt 10 ve cilt 2 İstanbul 1986

5. Ana Britannica Ansiklopedisi ( İstanbul 1986-87 )

6. Gelişim Hachette ( İstanbul 1983)

7. Alfabetik Genel Kültür Ansiklopedisi, cilt 2

8. Alfabetik Okul Ansiklopedisi ( İstanbul 1990 )

9. Cumhuriyet Ansiklopedisi ( İstanbul 1970 ) ,Cilt 3

10. Yeni Hayat Ansiklopedisi ( İstanbul 1980) , Cilt 2

11. Cam ve Çağdaş tasarımdaki yeri ( Prof. Dr. Önder Küçükerman )

( Türkiye şişe ve cam fabrikasının yayını 1979 )

12. Cam eserler koleksiyonu katalogu

( Türkiye şişe ve cam fab. A. Ş yayını 1985 )